Citytrip Napels: Rione Sanità, volkswijk vol mysterie, legendes en verborgen plekjes
Napolitanen kijken nog steeds een beetje vreemd op wanneer je vertelt dat je de wijk Rione Sanità als uitvalsbasis voor je citytrip koos. De volkswijk stond decennialang bekend als ‘gevaarlijk’ en ‘absoluut te mijden’ en hoewel het nog steeds ontegensprekelijk een heel erg volkse wijk is, wordt er hard aan gewerkt om dat stigma van zich af te schudden. Wij leerden Rione Sanità kennen als één van de kleurrijkste en meest fascinerende plekjes van Napels: leven en dood gaan hier hand in hand en eeuwenoude tradities maken er nog steeds deel uit van het dagelijks leven.
Beweren dat Rione Sanità aan een echte renaissance bezig is en zich een hipsterwijk mag noemen, is misschien lichtjes overdreven. Rione Sanita mag dan niet langer afgesloten zijn van de buitenwereld door een imago van verderf en gevaar, het is nog steeds een volkswijk waar de inwoners met weinig moeten rondkomen en waar de steegjes en gebouwen uitblinken in verval. Maar Rione Sanità barst van de Italiaanse passie, met bedrijvige marktjes, oudjes die voor hun deur zitten te roddelen, straatjes waar de was vrolijk hangt te drogen en jongeren die op scooters door de straatjes racen. Pittig en rauw. Als we al eens een wijk ‘authentiek’ mogen noemen, dan is het Rione Sanità wel.
Mamma Mia
“Het zal in elk geval een bijzonder verblijf worden”, zeg ik wanneer we voor het eerst ons appartementje aanschouwen waar we een week onderdak zullen vinden: in een oud burgerhuis dat ooit glorieus geweest moet zijn maar nu ‘opgesmukt’ wordt met graffiti en afbladderende verf, een oude dame vechtend tegen het verval. Ons appartement bevindt zich op de bovenste verdieping – de verhuursite pronkte veelbelovend met ‘penthouse’ – maar vanop straat valt het moeilijk in te schatten wat we precies mogen verwachten.
Veel tijd om lang te talmen is er niet; de eigenares van het appartement – rond, gezellig en al wat op leeftijd, stel je gerust een Italiaanse mama voor – roept ons enthousiast binnen en we meteen worden we meegezogen in een Italiaanse wervelwind waarvan we de helft niet begrijpen. Het gebouw blijkt over een binnenkoertje te beschikken – volgestouwd met scooters en Fiatjes – en er is een gammele muntjeslift (nooit vergeten 10 cent bij te hebben, anders kun je zelf de klim naar boven aanvatten).
Ons ‘penthouse’ blijkt ruimer dan gedacht, met maar liefst vier (!) terrassen: voor, achter en twee opzij. Alles oogt een beetje schots en scheef en de buitenruimtes zijn duidelijk ‘organisch’ gebouwd, maar temidden een dichtbevolkte volkswijk waar ruimte schaars is, beschouwen we elk terras als pure luxe. La mama geeft ons een rondleiding, ratelt een waslijst aan huisregels af en dankzij haar uitstekende pantomime begrijpen we het meeste nog ook.
Bij het afscheid nemen – ze trekt ons meteen even strak aan de boezem en trakteert met twee zoenen – weten we perfect hoe de boiler werkt, waar de elektriciteitskast zit, dat er een keukenkastje is die we alleen met de nodige voorzichtigheid mogen openen en dat we zeker niet mogen vergeten elke dag de planten water te geven. La mama geeft ook nog even mee waar we de lekkerste sfogliatelle (een Italiaans gebakje) en mozzarella vinden, welke pizzeria’s in de buurt zijn, waar we absoluut de koffie moeten proeven en dat het overdag heel veilig is maar dat we moeten beloven om ’s avonds toch voorzichtig te zijn. Kortom, we zijn helemaal gedrild voor het leven in Rione Sanità.
Leven in de wijk
Rione Sanita is op z’n zachts gezegd een chaotische wijk. Het is de vroege vooravond en de wijk loopt over van bedrijvigheid: Napolitanen haasten zich van hun werk naar huis, scooters razen aan topsnelheid voorbij, eethuisjes en winkeltjes lopen vol, overal komt de geur van pizza portafoglio (gevouwen pizza) je tegemoet en buurtbewoners houden levendige discussies op straat. Rustig kuieren zit er niet, het is een beetje slalom lopen tussen hysterisch drukke Napolitanen.
Gezellig en sfeervol is het wel, en het is best moeilijk te geloven dat deze wijk een paar jaar geleden nog maar een bijzonder kwalijke reputatie had. Rione Sanità was een verpauperde wijk waar alleen de armsten en het meest bedorven gespuis van Napels kwamen wonen. Met de maffia als heer en meester had je hier als buitenstaander niets te zoeken. Was je leven je lief, dan maakte je dat je hier weg kwam.
Ook vandaag lopen wij – duidelijk toeristen – in het vizier, al is dat om sympathiekere redenen dan de maffia destijds had: de mensen zijn vooral nieuwsgierig en willen graag een praatje slaan. Een stokoud koppeltje vraagt waar we vandaan komen en blijkt meer te weten over ons koningshuis dan wijzelf (dankzij de Italiaanse roots van koning Paola wellicht), een visboer biedt een glaasje limonade aan en lokt ons naar binnen om met zijn trotse vangst van de dag – een gigantische zwaardvis – te pronken, en we worden zelfs uitgenodigd om een misviering in het lokale kerkje bij te wonen (we durven niet neen te zeggen, de dienst blijkt godzijdank ontroerend mooi, en kort).
Tip: Napolitanen zijn niet verlegen en praatgraag en je maakt er makkelijk vrienden, maar wil je extra punten scoren, dan is het toverwoord ‘Mertens’. Voetballer Dries Mertens is god in Napels, er is werkelijk niemand in Napels die geen fan is en je hebt als landgenoot van ‘hun’ Mertens meteen een voetje voor.
Goed om weten: verblijf je in Rione Sanita (of in Napels), schrik dan niet van het vuurwerk dat met de regelmaat van de klok afgeschoten wordt (bizar genoeg ook gewoon overdag). Napolitanen zijn dol op vuurwerk en ieder feestje – maakt niet uit of het een verjaardag, geboorte, reünie of whatever is – moet met luide knallen gevierd worden. Het verhaal wil echter ook dat vuurwerk afgeschoten wordt door de maffia; wanneer een maffiabaas iets te vieren heeft (zoals een huwelijk of geboorte) of wanneer een nieuwe voorraad drugs gearriveerd is. De luide knallen zijn dan een signaal om aan de afnemers duidelijk te maken dat er een nieuwe voorraad beschikbaar is. Met zoveel vuurwerk in de stad, lijkt het mij wel lastig om goed door te hebben welke de viering van een bruiloft aankondigt, dan wel het droppen van een nieuwe lading stuff.
Verborgen palazzo’s
Een gevalletje van ‘je moet het weten zijn, anders loop je er los voorbij’: verborgen tussen de marktkraampjes vinden we het Palazzo dello Spagnuolo, een paleis met een bijzondere trappenhal, ontworpen door architect Ferdinando Sanfelice tijdens de eerste helft van de 18de eeuw.
Destijds was een bijzonder prestigieus gebouw, vandaag zijn er verschillende appartementen in ondergebracht. Een beetje verderop vinden we trouwens het tweede paleisje van dezelfde architect: het Palazzo San Felice lijkt een kopie van het Spagnuolo, maar verkeert in slechtere staat.
Leuk weetje: de strappenhallen duiken vaak op in films en series. In Gomorra woonde drugshandelaar O Stregone in één van de gebouwen, en ook de finale van de populaire Netflix-serie Sense8 speelde zich hier af.
Kunst op de muur
Het is een trend waar wel meer steden mee uitpakken: trieste plekjes in de stad opfleuren met streetart en zo de wijk een tweede leven (proberen te) geven. Ook in Napels kun je je vergapen aan tal van kleine en grote muurschilderingen, al wordt de kunst van het streetarten er net iets naar een hoger niveau getild. Niet alleen bekende streetart-kunstenaars maar ook de ‘man in de straat’ gaat al eens creatief aan de slag met de verfborstel en spuitbus. Getuige daarvan zijn de vele graffiti-werken (verguisd door de ene, opgehemeld door anderen), portretten van voetbalspelers (heel vaak Maradona, al prijkt er sinds juni dit jaar ook een levensgroot portret van Dries Mertens aan een Napolitaanse muur) en de prachtige en gigantische kunstwerken van internationaal bekende artiesten zoals Blase, Lasivita, Bosoletti, Jorit Agoch en Banksy. Kenners beweren dat veel streetart kunstenaars hun beste werk in Napels gerealiseerd hebben, en wie zijn wij om dat tegen te spreken?
Ook Rione Sanità vormt een dankbaar canvas voor streetart artiesten, de wijk heeft op dat vlak zelfs een beetje een cultstatus verworven. Veel van de kunstwerken staan bol van de symboliek, bevatten verborgen boodschappen of verwijzen naar het huis of de straat waar het schilderij te zien is. Zo prijkt er aan de Sanita-brug een werk van de Argentijn Francisco Bosoletti, Hidden Hope. Het kunstwerk beeldt het gezicht van een dakloze af, alleen kun je het gezicht niet zien tenzij je het beeld in negatief zet.
Bosoletti komt overigens graag in Rione Sanità; we vinden nog een metershoge muurschildering van hem op het kerkplein temidden de wijk: RESIS-TI-AMO (een mix van “verzet” en “I love you”) trekt er alle aandacht. Dit werk verwijst naar een waargebeurd verhaal over een Napoliaans echtpaar dat met veel liefde een vreselijke ziekte overwon. De muurschildering is een symbool voor verzet tegen geweld, ziekte en misdaad.
Ook het werk Luce – van de kunstenaar Cruz – komt met een boodschap: Cruz maakte dit werk in samenwerking met de kinderen uit de buurt; De muurschildering doet denken aan een lichtstraal waarin de gezichten van de kinderen te zien zijn, als symbool van hoop voor de toekomst voor de hele gemeenschap.
L’opera luminosa
Overdag nauwelijks te spotten maar zodra de duisternis valt des te meer: de lichtletters die over een lengte van 120 meter bij de ingang van de wijk opgehangen werden, in het Italiaans heel mooi L’ Opera luminosa genoemd. Het lichtgevend kunstwerk is een concept van Tiziano Corbelli en werd gemaakt door kunstenaar Antonio Spiezia. De woorden komen uit het lied Napule è, van de Napolitaanse zanger Pino Daniele, die een paar jaar geleden overleed. De coupletten zijn bijna een een manifest van de stad Napels (vrij vertaald: Napule is een duizend culturen, Napule is duizend angsten, Napule is de stem van de kreten…).
Bedoeling van het kunstwerk is om Rione Sanità terug op de kaart te zetten en een boodschap van hoop te verkondigen. De lichtgevende letters zorgen in elk geval voor een aangename sfeer als de avond valt.
Eten en drinken
Eten zoals de locals
Iedereen zal het ondertussen wel weten: wil je in het buitenland lekker eten, zoek dan de adresjes op waar de locals dol op zijn. In Rione Sanità is dat easy peasy: zowat alle restaurantjes, cafeetjes en koffiehuisjes worden er druk bezocht door families uit de buurt. Ons lievelingsadresje blijkt al vlug de Casa del Caffé, een volks café/eethuis waar je van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat je buikje kunt rond eten. Italianen houden van een pure keuken, en dat is precies wat je hier krijgt: eenvoudig, zonder teveel tierlantijntjes en met pure maar kwaliteitsvolle ingrediënten. Stel je niet zoveel voor van het interieur (laten we zeggen dat functionaliteit primeert) maar de sfeer is er prima, met tooghangers die de wereldproblemen bespreken (lees: voetbal) en families die samen met de bomma’s en kleinkinderen aan tafel schuiven. Ze bieden er ook takeaway aan (handig als je er een appartementje huurt). Voor de prijs hoef je het alvast niet te laten: voor een Penne Arabiata betalen we 3 euro, de Linguine alle vongole komt op 6 euro, net als een heerlijke gegrilde zwaardvis.
Koffie aan huis
Zonder mijn kopje koffie ’s morgens geraak ik niet wakker, en het leuke is dat je in Napels niet eens zelf je koffie hoeft te zetten. Een simpel telefoontje naar je favoriete koffiebar volstaat om je caffé aan huis bezorgd te krijgen. Het barpersoneel haast zich dan met dienblad en hete koffie door de straatjes om de koffie op tijd te bezorgen. In Rione Sanità zijn er zelfs koffiebezorgers die dat per scooter doen, behendig slalommend door de kronkelige straatjes.
Tip: in Napels bestaat er een oude traditie van de café sospes, letterlijk een ‘koffie in de wacht’. Dat betekent dat je één koffie besteld, maar er twee afrekent. Dat tweede kopje koffie, de sospeso, is bedoeld voor een volgende klant die zich geen kopje koffie kan veroorloven. Hij (of zij) drinkt dan het door jouw betaalde kopje koffie en klinkt op jouw gezondheid.
De lekkerste pizza van Napels
In Napels is het bijna onmogelijk om een pizza te eten die niet lekker smaakt; pizza is de culinaire trots van Napels, met de pizza margherita en pizza alla marinara als ultieme visitekaartjes. De meeste Napolitanen gaan er trouwens prat op dat zij de uitvinders van de pizza zijn, al zijn daar geen staalharde bewijzen voor te vinden. Feit is wel dat het idee om pizza als Werelderfgoed te erkennen, in Napels geboren werd, en wel nadat een Napolitaanse pizzabakker hiervoor een pizzapetitie opstelde. Pizza’s zijn hoe dan ook een ernstige zaak in Napels en er bestaan strenge en heel precieze regels over hoe je zo’n Napoltaanse pizza volgens de regels van de kunst moet bakken.
Wij hebben in elk geval geluk want één van de beste pizzeria’s van Napels vinden we bij ‘ons’ in de Rione Sanità, midden in het hart van de wijk nog wel. Pizzabakker Ciro Oliva van de pizzeria Concettina ai Tre Santi behoort tot de vierde generatie van een familie pizzabakkers en presenteert de klassieke Napolitaanse pizza gecombineerd met moderne toetsen. Behalve de traditionele pizza staan er maandelijks ook nieuwe, creatieve versies van de klassieker op het menu (en vervaardigd met biologische ingrediënten). De zaak is quasi altijd volzet en ook voor de take-away is het vaak lang aanschuiven. De pizza’s zijn er dan ook overheerlijk: Concettina ai Tre Santi heeft al ettelijke prijzen binnen gehaald en kreeg verschillende eervolle vermeldingen in de Michelingids. Maar ondanks zoveel roem en faam is Ciro Oliva niet van plan om Rione Sanità te verlaten of om de prijzen op te drijven; het is ‘zijn’ wijk, en hij is er thuis.
Tip: net als bij een café sospeso kun je hier een pizza sospesa bestellen: je betaalt voor een extra pizza die later kan opgehaald worden door iemand die zich geen pizza kan veroorloven.
Sneeuwvolkjes in Napels
Nu we het toch over pizza hebben, dan moeten we ook even iets vertellen over het dessertje dat je na je pizza kunt eten: handig gelegen aan de overkant van pizzeria Concettina ai Tre Santi vind je Pasticceria Poppella, waar je de unieke fiocco di neve (sneeuwvlokjes) kunt proeven, een zalig soesje gemaakt van ricotta, slagroom en enkele geheime ingrediënten. Het soesje werd hier uitgevonden en is ‘wereldberoemd’ in Napels, en dat is niet mis in een stad waar de inwoners krampachtig aan culinaire tradities vasthouden. Als je de fiocco di neve proeft, begrijp je hoe dat mogelijk is: het soesje smaakt hemels!
De kerk van San Vincenzo
Religie speelt een belangrijke rol in Napels en zeker ook in Sanità. De Basilica Santa Maria della Sanità, gelegen temidden de wijk, is dan er ook een belangrijke hotspot. Bij de bewoners van de wijk is de basiliek echter bekend onder een andere naam: de kerk van San Vincenzo Ferreri, naar de beschermheilige van de wijk. Immers, toen Napels in 1836 geteisterd werd door een cholera-epidemie, werd San Vincenzo’s houten beeld door de straten gedragen. Volgens de overlevering zorgde de processie ervoor dat de verspreiding van de epidemie in Sanità gestopt werd. En dus werd San Vincenzo prompt tot de beschermheilige van Sanità gepromoveerd.
In elk geval is de kerk van San Vincenzo absoluut een bezoek waard: we vergapen ons aan het oudste fresco van heel Napels, een afbeelding van la Madonna della Sanità. En onder de kerk zorgen de catacomben van San Gaudisio voor een ondergronds avontuur. De catacomben stammen uit de 4de eeuw en worden genoemd naar de bisschop Gaudioso, die met zijn boot op terugweg van Noord-Afrika op wonderbaarlijke wijze in de baai van Napels aanspoelde. Behalve eeuwenoude fresco’s en mozaïeken, vind je hier een aantal schedels; vroeger was het de traditie om overlevenden op stenen stoelen te leggen. De lijken droogden uit, het lichaam werd ingemetseld en enkel het hoofd bleef over.
Begraafplaats van de schedels
[letsinfoup]
Vond je de catacomben van Gaudioso al wat luguber, zet je dan schrap voor een bezoek aan het Cimitero delle Fontanelle, deze begraafplek is niet zomaar een ‘kerkhof’, maar een begraafplaats voor ruim 45.000 schedels en een hoop beenderen. Naar alle waarschijnlijkheid liggen er nog meer botten onder de grond dan deze die al geteld zijn. Er wordt gesproken over de resten van zo’n 8 miljoen mensen!
Wij wandelen te voet van de basiliek naar de schedelbegraafplaats, en het is wat zoeken én klimmen. Napels is een heuvelachtige stad en vooral tijdens de hete zomermaanden loop je er vanwege de vele bergop- en bergaf-straatjes al vlug te puffen. In een gezellig straatje waar kinderen vrolijk buiten spelen en het leven z’n gangetje gaat, vinden we dan eindelijk het kerkhof; de begraafplaats bevindt zich in een grot die uitgegraven is in tufsteen. De koelere temperaturen in de grot zijn in elk geval een verademing, de ‘graven’ heel wat minder. Onze ogen moeten een beetje wennen aan de duisternis in de grot, maar dan valt op hoe griezelig deze begraafplaats wel is. We zien massa’s gestapelde schedels, velen zijn versierd met muntjes, speelgoed en/of briefjes. Hier en daar werd een altaar geïnstalleerd, met kruisbeelden en bidstoeltjes.
De meeste doden die hier ‘rusten’ zijn slachtoffers van de grote pest in 1656 en de cholera in 1836, het zijn mensen die geen geld hadden voor een plek op de regulieren begraafplaats en hier ‘gedumpt’ werden.
Nu zijn het niet zozeer de schedels zelf die indruk maken, wel het ritueel van de zogenaamde anime pezzentelle, een gebruik dat nog niet zo lang geleden populair was. Hierbij werden schedels door de wijkbewoners letterlijk ‘geadopteerd’; ze gaven de schedel een naam – die vaak in een droom aan hen onthuld werd – en de schedel maakte volwaardig deel uit van de familie. Omdat het om schedels van gekwelde zielen ging – want geen kerkelijke begrafenis gekregen – hadden deze zorg en aandacht nodig. De ‘aanbidder’ maakte de schedel schoon en versierde deze met geborduurde weefsels, kussens en rozenkransen. In ruil voor al die aandacht, kon de schedel ‘genade’ bekomen én een goed woordje doen voor de aanbidder in het hiernamaals.
In 1969 werd het aanbidden van de schedels door de kerk verboden, al vonden wij dat er bij veel schedels nog vaak nieuwe en moderne geschenkjes lagen. Tegenwoordig wordt de Cimitero delle Fontanelle beschouwd als een historische site en kun je deze vrij bezoeken.
Goed om weten:
- Rione Sanità maakt deel uit van de Stella-wijk, gelegen ten noorden van het historisch centrum van Napels, naast de Capodimonte heuvel. Je bereikt de wijk makkelijk met metro en/of bus
- Er is een dagelijkse markt; deze is alle dagen open tot 20.00 uur, op zondag tot lunchtijd.
- Elk jaar op 5 juli viert Sanià zijn beschermheilige met een straatfeest met muzieksterren en beroemdheden. In 1975 werd de viering opgeschort, nadat de Camorra onrustbarend om smeergeld vroeg.
- De brug van Sanita verbindt twee straten: Santa Teresa degli Scalzi en Corso Amedeo di Savoia. Het idee van de brug kwam van een Napolitaanse architect om het Koninklijk Paleis van Capodimonte met de stad te verbinden. Tegenwoordig kun je met een lift de brug op en zo het hoger gelegen deel van de stad bezoeken. Van de brug heb heb je een mooi zicht op Rione Sanità.
- Officeel maakt het geen deel uit van de wijk Rione Sanità, maar het Nationaal Archeologisch Museum ligt vlak om de hoek, dus we geven het graag even mee. Dit wereldberoemde museum bevat een enorme verzameling objecten uit de oudheid waarvan de Farnese-stier – in de 16e eeuw gevonden bij opgravingen in de Thermen van Caracalla – één van de beroemdste sculpturen. Je kunt er ook de grootste camee (edelsteen ter wereld bewonderen.
- Het kan behoorlijk druk zijn in de wijk, vooral tijdens spitsuren. Vlak na de middag, wanneer de Napolitanen de hitte ontvluchten, is het er dan weer heel rustig.
- Bij ons minder gekend, maar in Napels een echte beroemdheid: Antonio de Curtis, beter bekend als Totò, een komisch acteur, scenarioschrijver en dichter die tijdens de eerste helft van de 20ste furore maakte. Toto groeide op in deze wijk en zijn geboortehuis – hoewel leeg en niet toegankelijk voor publiek – is voor veel Napolitanen een bezienswaardigheid. Hij stierf in 1967, maar in Sanità is hij nog springlevend dankzij de vele afbeeldingen van zijn portret, stukjes uit zijn gedichten bij het betreden van de wijk en een plein dat zijn naam draagt.
Info & adressen
- Palazzo dello Spagnuolo, Via Vergini (gelegen achter de marktkraampjes)
2. Palazzo San Felice, Via Sanità, 2 & 6
3. Casa del Caffé, Via Arena Alla Sanità, 32-33, casadelcaffenapoli.business.site
4. Concettina ai Tre Santi, Via Arena della Sanità, 7 Bis, pizzeriaoliva.it
5. Pasticceria Poppella, Via Arena della Sanità, 29, pasticceriapoppella.com
6. Basilica Santa Maria della Sanità, Piazza Sanità, 14, catacombedinapoli.it
7. Cimitero delle Fontanelle, Via Fontanelle, 80, comune.napoli.it
8. Museo Archeologico Nazionale, Piazza Museo, 19, museoarcheologiconapoli.it
Meer info over Napels en Italië: italia.it